Bert Hoeksema: koraalrifbiologie uitgelicht

Bert Hoeksema startte als student bij Naturalis en is daar tot op de dag van vandaag in dienst. Hij is geïnaugureerd als honorair hoogleraar Tropische Mariene Biodiversiteit bij de RUG, waar hij ooit studeerde en nu zelf studenten begeleidt. Met veel enthousiasme vertelt hij hoe het allemaal begon, maakt een brug naar het hier en nu en blikt vooruit naar de toekomst. Zijn specialisatie Koraalrifbiologie wordt hier bijzonder uitgelicht.

 

‘Daar ging ik dan, in m’n uppie met een geleende duikcompressor en een duiktank die ik zelf mocht vullen. De Indonesische bootsman begeleidde mij twee tot drie keer per dag bij mijn duiken voor het onderzoek. We spraken elkaars taal niet, maar met hulp van gebaren en geduld begrepen we elkaar voldoende. Duiken had ik geleerd bij de Groninger Studenten Duikvereniging Calamari. Met behulp van de koralencollectie van Naturalis en het veldwerk in Indonesië werd ik gegrepen door de diversiteit en levenswijze van paddenstoelkoralen. Die fascinatie heeft zich in de afgelopen veertig jaar alleen maar verder versterkt’, vertelt Bert geanimeerd. ‘Doordat ik die eerste keer drie maanden lang ter plaatse was had ik genoeg tijd om te pionieren. Ik ontdekte meteen twee nieuwe soorten en kreeg ook mijn eerste kennismaking met coral bleaching.’

 

Expert in paddenstoelkoralen

Bert neemt het liefst de hele wereld mee in zijn veertig jaar studeren en ontdekken, waarnemen en ontrafelen, delen en vermenigvuldigen. ‘Paddenstoelkoralen vormen een familie die op zichzelf staat. Letterlijk ook, want als ze klein zijn hechten ze zich met een voetje vast aan hard substraat, bijvoorbeeld aan dood koraal. Het paddenstoelkoraal groeit en dan lost het voetje na enige tijd op. Vanaf dat moment staat het koraal op zichzelf en beweegt het over de zeebodem. Soms buitelen paddenstoelkoralen over elkaar heen, grappig hè?’

 

‘Opwarming + vervuiling = ellende’

 

Tijdens een experiment merkte hij diverse exemplaren en plaatste ze ondersteboven. ‘Korte tijd later nam ik weer een kijkje en wat bleek? Ze waren in staat om zichzelf weer op te richten! Dat is echt bijzonder. Tijdens een later onderzoek maakten we time lapse-opnamen van paddenstoelkoralen die zich bevrijden van zand. Andere koraalsoorten sterven dan, maar een paddenstoelkoraal schudt het zand van zich af en leeft weer door. Dat is me toch gaaf!’

 

Kennis delen als doel

Bert praat vol passie over ‘zijn’ paddenstoelkoralen. Met een bijzonder vriendelijke uitstraling en charmante licht Groningse tongval past hij de boodschap aan de betreffende doelgroep aan. Ook schrijft hij zelf diverse wetenschappelijke publicaties en draagt actief bij aan publicaties van anderen. Van wetenschap tot algemeen publiek dat Naturalis bezoekt: Bert weet alle kanalen te bereiken en heeft ook zijn eigen vindbaarheid geborgd.

 

‘Daar ging ik dan, in m’n uppie met een geleende duikcompressor en een duiktank die ik zelf mocht vullen.

 

Wereldwijd weten mensen hem te vinden waar het om paddenstoelkoralen gaat. ‘Het breeduit delen van kennis is mijn doel. Naast de wetenschap is het erg leuk en heel belangrijk om het publiek erbij te betrekken. Naturalis, mijn werkgever, heeft een internationale schat aan kennis plus een enorme collectie opgebouwd in de hoge toren die deel uitmaakt van het gebouwencomplex. Wie een toegangskaartje koopt omdat hij getriggerd is door een nieuwe ontdekking, draagt daarmee bij aan de mogelijkheid voor verder onderzoek en ontwikkeling van het museum en zijn collectie. Wist je trouwens dat de collectie van Naturalis ooit is ontstaan uit privébezittingen? Rijkelui verzamelden als hobby van álles en nog wat en legden hele collecties aan. Veel daarvan kwam hier terecht en wordt door ons goed bewaard. Deze oude schatten en DNA-onderzoek aan vers materiaal komen onder andere van pas bij het in kaart brengen van de evolutie en de diversiteit van het leven.’

 

Eerst leren duiken, dan mee op avontuur

Regelmatig vergezellen studenten mariene biologie Bert op expedities naar Curaçao, Bonaire en andere verre oorden in de tropen. Het beheersen van duikvaardigheden is een absolute vereiste om mee te mogen. ‘Soms zegt een student: “Ach joh, dat duiken, dat leer ik daar wel”. Die heeft dan dikke pech, want die blijft thuis. Eerst goed leren duiken en dan pas mee op avontuur. Ik selecteer daar serieus op. Het koraal heeft al te veel te lijden onder invloed van de mens, ook door duikers. Helaas zijn er mensen die nog niet goed kunnen trimmen, maar wel een camera meenemen onder water. Alle beelden bestaan al, dus voel je niet altijd vrij om je eigen beelden te schieten. De schade die de visserij jaarlijks toebrengt is helemaal gigantisch.’

 

Bert somt een reeks voorbeelden op. ‘Visnetten van enorme formaten gaan verloren en bedekken een heel rif. Het komt voor dat daar toch weer nieuw leven op groeit, maar het wegnemen van het net is beter dan het te laten liggen. Het hoort daar niet en is en blijft schadelijk voor de natuur, waar het ook koraal verstikt en verstrikt. Op eilanden waar veel hotels langs de kust liggen is de riolering niet altijd op orde. Alles stroomt dan de zee in; zó erg zelfs, dat er E-coli bacteriën worden waargenomen.’ Even is het stil. ‘Ja, de poepbacterie in zee!’

 

We spraken elkaars taal niet, maar met hulp van gebaren en geduld begrepen we elkaar voldoende.

 

Bert kan zelf nog amper geloven dat we zo diep zijn gedaald. ‘Opwarming + vervuiling = ellende’, zegt hij. ‘Plastic is een grote boosdoener. Gelukkig zijn er ook duikscholen die duikers vragen om onder water afval te verzamelen. Het moet opgeruimd worden, en tsja, íemand moet het doen’, grijnst Bert.

 

Koralen zijn kwetsbaar en wie zich net als Bert daarin specialiseert en dan ook nog in een enkele soortengroep, weet als geen ander hoe zich dat uit. ‘Er zijn diersoorten, zoals een bepaalde soort zeenaald, die alleen maar leven op enkele soorten paddenstoelkoraal. Sterft zo’n paddenstoelkoraal uit, dan dus ook deze zeenaald. Koraal dient als voedsel(bron) voor bepaalde diersoorten. Het is substraat voor dieren die zich erop hechten en daar anders niet zouden kunnen leven. Een habitat dus. Het biedt veel dieren een veilige schuilplaats. Zo zijn er boorsponzen en -mossels, garnalen en slakken die ín, op of onder het koraal leven. Dat is echt machtig interessant; met elkaar vormen zij een hele samenleving.

 

Tekst gaat verder na foto

 

Wat er waarschijnlijk gebeurt als het koraal verdwijnt, is dat er zich niet zozeer een ramp voltrekt die impact heeft op de kust. Er wordt gespeculeerd dat het oppervlak overwoekerd zal raken door algen of sponzen. Het rif blijft wel in stand, maar waarschijnlijk komt er iets saais voor in de plaats. ‘Mensen die nu op tropische riffen duiken roepen: “Oh, dit is práchtig!” Maar enkele tientallen jaren terug was het nog véél mooier’, roept Bert met weemoed.

 

Kwetsbaarheid van koraal

‘De kwetsbaarheid van koraal boeit mij enorm. Telkens zie ik nieuwe dingen, zoals onlangs, op Curaçao. Ineens nam een groep studenten samen met mij wormslakken waar. Deze waren mij in veertig jaar tijd nog niet opgevallen. En nu? Massaal aanwezig en ze blijken schadelijk te zijn voor het koraal waarop ze leven! Heb ik de vorige keren niet goed opgelet? Zaten ze er altijd al, of niet? Zijn het er ineens meer, misschien door vervuiling? Momenteel doen wij onderzoek naar deze slakken en richten ons op hun leefwijze en op welke koraalsoorten ze voorkomen’.

 

De impact van de opwarming van de aarde en vervuiling op koraal is enorm. ‘Koraalverbleking is al in 1983 waargenomen. Het zeewater was erg warm, zelfs voor tropische begrippen. Waarschijnlijk is het eilandje waar ik voor mijn eerste onderzoek drie maanden heb vertoefd nog steeds erg mooi, omdat het verder weg ligt van de drukke stad. Maar nee, zeker weten doe ik dat niet op dit moment.’