Het is koud en het regent als ik op een winterdag op bezoek ga bij Paula van Rossum en Han Hendrickx. Beiden zijn lid van de Alphense Duikvereniging Atlantis. De vereniging heeft plannen om de Zegerplas in Alphen aan den Rijn te ontwikkelen tot het eerste zoetwater natuurpark in het Groene Hart. Paula en Han hebben zich gemeld als vrijwillige projectleiders.
De Zegerplas stond bij duikers bekend als een donker gat met matig zicht. Het onderwaterlandschap is niettemin interessant omdat er steile wanden en geulen zijn. In de wanden zijn holen ontstaan, een prima schuilplek voor paling. Het geeft de plas een spannend onderwaterlandschap. Je weet nooit of er een grote snoek net om de hoek op jou ligt te wachten of dat er eentje op een wand lekker ligt te zonnen.
Beter zicht
Al in 2009 heeft het Hoogheemraadschap van Rijnland een luchtmenginstallatie in de Zegerplas geplaatst om de kwaliteit van het zwemwater te verbeteren. Zo’n installatie blaast lucht in het water waardoor een stroming ontstaat van de oppervlakte naar beneden en weer terug. Door het water te mengen kwam er minder blauwalg en werd het zicht onder water de laatste jaren opvallend veel beter. ‘We zagen ook dat de biodiversiteit veranderde,’ vertelt Han Hendrickx. ‘De afgelopen twee tot drie jaar troffen we steeds grotere velden met alleen waterpest aan. En was er een explosie aan quagga mosselen en de witvispopulatie groeide zichtbaar.’ Hoe dat komt is niet duidelijk. Paula van Rossum: ‘We vermoeden dat invasieve soorten (zoals quagga en waterpest) nogal dominant zijn. Ze groeien harder dan inheemse soorten die in de verdrukking komen.’ ‘Maar het is niet alleen kommer en kwel hoor!’ vult Han aan. ‘De laatste jaren waren er ook interessante waarnemingen: de wolhandkrab, kleine modderkruiper en prachtige riffen van mosselen. En natuurlijk snoeken, snoekbaars, karpers en paling. Er zijn zelfs meervallen gezien!’
Doordat het zicht onder water zo snel verbeterde vroeg Atlantis zich af of menselijk ingrijpen niet tot meer biodiversiteit zou leiden. Paula: ‘Dat is onderzocht door de Universiteit van Wageningen (ACT, Academic Consultancy Training), en daar kwam uit dat het inderdaad realistisch is om de Zegerplas te ontwikkelen tot een zoetwater natuurpark.’ ACT adviseerde onder andere de biodiversiteit te stimuleren door kunstriffen aan te leggen. Dat advies is meteen opgevolgd. Betonfabriek de Hamer heeft aan Atlantis een aantal betonnen rioolputten van drie tot vijf ton per stuk toegezegd. ‘Met deze betonconstructies kunnen we een kunstrif van zeker 25 meter lang maken,’ weet Han, ‘van twee à drie meter hoog en drie meter breed. Dit rif willen we de komende zomer afzinken in de plas.’ Voor het afzinken is een vergunning nodig van de eigenaar van de plas: de gemeente Alphen aan den Rijn. Han schat in dat de gemeente er positief tegenover staat, maar dat er nog wel wat water door de Oude Rijn zal stromen voordat alles rond is.
Bijzondere waarnemingen: kleine modderkruiper (foto: Janny Bosman).
Wrak
Om de biodiversiteit te verbeteren staat ook het zoeken en afzinken van een wrak hoog op de prioriteitenlijst. ‘Dit heeft wat meer voeten in aarde,’ aldus Paula van Rossum. ‘Je kunt een wrak niet zomaar afzinken, het zal eerst moeten worden schoongemaakt en zo aangepast dat het veilig en stabiel blijft. Ook wanneer het langere tijd onder water ligt.’ Paula en Han denken dat het wrak waarschijnlijk niet toegankelijk zal worden voor duikers: ‘Dit levert te veel risico’s op die niet beheersbaar zijn.’ Het NOB bondsbureau gaat meekijken bij de procedures rond vergunningen en bij de nog op te stellen beheersmaatregelen. Zo nodig wordt hiervoor de Veiligheidscommissie ingeschakeld.
Voor een interessante biodiversiteit vindt Atlantis het belangrijk dat ook het plantenleven zo gevarieerd mogelijk wordt. ‘We onderzoeken de mogelijkheden om de flora onder water uit te breiden,’ vertelt Paula. ‘We denken bijvoorbeeld aan het kweken van planten om die dan op te laten groeien onder water. Ik stel me zo voor dat er een rek met stekjes onder water wordt geplaatst en we zorgvuldig registreren hoe deze stekjes zich houden.’ Han heeft inmiddels contact gelegd met een waterplantenkweker in de regio die zijn medewerking heeft toegezegd bij deze stap. De duikers van Atlantis realiseren zich daarbij wel dat je niet zomaar “vreemdgangers” in de plas kunt planten. Han: ‘Eerst moeten we zorgvuldig onderzoeken wat de natuurlijke staat van de plas is. Daarna kan pas een volgende stap worden gezet. Meten is weten, die kennen we allemaal, maar je moet goed weten wat je meet.’
Betonelementen voor het kunstrif (foto: Han Hendrickx).
Baseline Zegerplas
Het team van Atlantis gaat bij het meten gebruik maken van de vrijwilligers en kennis van Project Baseline, van oorsprong een initiatief van Global Underwater Explorers (GUE). Baseline is een methode om steeds op dezelfde manier informatie over het onderwatermilieu te verzamelen en te analyseren, zodat je na verloop van tijd kunt zien of er in de plas iets verandert. Baseline is daarbij afhankelijk van sportduikers die de gegevens verzamelen op van tevoren vastgestelde tijdstippen, locaties en frequenties. ‘In de Zegerplas komen vijf meetstations,’ vertelt Han. ‘Die worden nu gemaakt. Per meetpunt worden de temperatuur en het horizontale en verticale zicht gemeten. Daarnaast worden met hulp van het Hoogheemraadschap nog enkele andere waterwaardes gevolgd, zoals de hoeveelheid stikstof, fosfaten en voedingsstoffen. Atlantis gaat met andere Baseline projecten als de Haarlemmermeerse Bosplas en de Groene Heuvels ervaringen uitwisselen. Baseline Haarlemmermeerse Bosplas heeft veel ervaring in het meten en komt daarover instructie geven. Vanuit deze instructie wordt een protocol voor de Zegerplas opgesteld dat ook beschikbaar komt voor andere Baseline projecten.
Invasieve soorten als de quagga mosselen doen het goed in de plas (foto: Janny Bosman).
Uiteindelijk moet de Zegerplas een gezonde, heldere plas worden met een grote diversiteit aan onderwaterleven. Gecombineerd met de centrale ligging maakt dat de plas nog interessanter voor sportduikers. Volgens Paula worden de “gewone” recreanten niet vergeten: ‘Aan deze groep willen we op termijn laten zien wat er onder de waterspiegel leeft. Bijvoorbeeld door middel van informatieborden en een tentoonstelling in het bezoekerscentrum bij de plas.’ Han vult aan: ‘De jeugd krijgt in het plan extra aandacht. Samen met de jeugdafdeling van natuurvereniging IVN (Instituut Voor Natuureducatie en duurzaamheid) in Alphen aan den Rijn zetten we een activiteitenprogramma op voor kinderen van acht tot twaalf jaar. Atlantis leert de IVN-jeugd in de Zegerplas snorkelen en hoekduikjes maken om zelf mosseltjes of watermonsters op te duiken. Voor de kinderen gaat het water écht leven wanneer de IVN-natuurgidsen de kinderen daarna helpen de opgedoken diertjes en watermonsters te onderzoeken en determineren.’
De Kromme Aar (foto: Han Hendrickx).
Lange adem
Op 21 mei is de officiële aftrap van het project. Als de vergunning op tijd rond is worden de betonelementen voor het rif in de loop van 2016 afgezonken in de plas. Het vervoer en gecontroleerd afzinken van de betonelementen is al uitbesteed aan De Rijk uit Leimuiden, een aannemer in waterwerken. In de loop van 2016 gaan de instructie en opleiding van de vrijwilligers van start. Stichting Ravon verzorgt een cursus onderwaterbiologie en soortenherkenning voor de ongeveer twintig duikers die het onderzoekteam gaan vormen. ‘Deze zomer willen we beginnen met meten, registreren en observeren,’ zegt Han. ‘Een Baseline project vergt een lange adem. Dat betekent ook dat we niet een-twee-drie resultaten zullen zien.’
Wolhandkrab (foto: Edwin de Heer).
________________________________________
Meer informatie en meedoen
De Alphense Duikvereniging Atlantis werkt voor een succesvol resultaat samen met partners die ervaring hebben in waterkwaliteit en biodiversiteit. Kennis die de vereniging en het team lang niet allemaal zelf in huis hebben. Onder de partners zijn onder andere het Hoogheemraadschap van Rijnland, Baseline, Stichting Anemoon, Ravon en de biologische werkgroep van de NOB. Het benodigde geld is inmiddels binnen door toezeggingen van onder meer de Provincie Zuid Holland, Rabobank Rijnstreek Fonds, Hoogheemraadschap van Rijnland en het Prins Bernhard Cultuurfonds.
Als je wilt meedoen met het meten, registreren en observeren, neem dan contact op met Han Hendrickx of Paula van Rossum. Aanmelding voor de nieuwsbrief en voor het actief meedraaien kan via baseline@owp-zegersloot.nl. In de loop van 2016 komt er een voorlichtingsbijeenkomst waarop belangstellenden worden geïnformeerd over het project, de opleiding en wat er van je wordt verwacht. www.adv-atlantis.nl
