Misschien ken je ze wel: de bruine lege eikapsels van haaien die af en toe op onze stranden te vinden zijn. Ze worden in het Engels ook wel “mermaid purse” genoemd, ofwel “zeemeermintasjes”. De meeste zijn van de hondshaai, maar heel af en toe zit er een exemplaar van een kathaai tussen. De kathaai is een haaiensoort die in Nederland nog maar zelden wordt waargenomen. Zoals voor vrijwel alle Nederlandse haaiensoorten geldt, zijn ook de populaties kathaaien gekrompen. Hoeveel? Dat weet eigenlijk niemand precies.
De kathaai (Scyliorhinus stellaris) is groter dan de bekende hondshaai (Scyliorhinus canicula) en wordt ruim anderhalve meter lang. Vorig jaar werd er nog een gevangen in onze eigen Oosterschelde. Door het slechte zicht in onze wateren is het heel erg lastig de dieren of hun eieren hier te ontdekken. Het zijn nachtdieren. Ze jagen graag in de stroming, wanneer het voor duikers juist geen geschikte tijd is om te water te gaan.
Merken en volgen
En dat was de reden voor de Nederlandse Dutch Shark Society om naar het zuiden te reizen, om daar een van de bekende paaigebieden van deze soort te bezoeken. De Dutch Shark Society werkt samen met zes andere organisaties op het gebied van (Nederlandse) haaien en roggen, en documenteert soorten en het onderzoek ernaar. Bij gebrek aan ‘kathaaibeelden’ was het een uitdaging de haaien en hun eieren toch ergens anders te vinden en vast te leggen. In de Italiaanse Golf van Napels merkt en volgt onderzoekster Eleonora de Sabata al vier jaar lang de eieren van kathaaien. De Dutch Shark Society is betrokken bij een onderzoek naar een eventueel kweekproject voor Nederlandse haaien en roggen, waarnaar op dit moment gedegen onderzoek wordt gedaan. Daarbij is het van belang te weten welke rovers de haaieneieren aantasten. Ook dit wordt in Italië onderzocht: komen alle eieren uit? En hoe lang duurt dat eigenlijk precies? Wanneer worden de meeste eieren gelegd? Bij welke temperatuur? Hoewel de conclusies niet een op een kunnen worden overgenomen voor de situatie in Nederland zijn deze samenwerking en gegevensuitwisseling van groot belang.
Een andere aspect is migratie. Door het merken van andere soorten haaien in Nederland is gebleken dat er soorten zijn die veel verder migreren dan eerder werd aangenomen. Gladde gevlekte haaien migreren tot de Golf van Biskaje, ruwe haaien vanuit Engeland zelfs tot in de Middellandse Zee.
-
Kathaai-eieren in de Golf van Napels.
-
De kathaai wordt ongeveer anderhalve meter lang.
-
Na een tijdje zijn de eikapsels overwoekerd.
-
De eieren worden voorzien van een label met een naam.
Overbevissing
Zou dat voor de kathaai ook het geval kunnen zijn? Tot nu wordt aangenomen dat er verschillende populaties zijn, waarbij weinig onderlinge genenuitwisseling plaatsvindt. De populatie in de Middellandse Zee is waarschijnlijk niet in contact met andere populaties. Dat maakt de kathaaien gevoelig voor overbevissing die met name in de westelijke Middellandse Zee plaatsvindt: rond de Balearen is de kathaai tijdens recente onderzoeksexpedities vrijwel niet meer waargenomen. Ook in de Tyrreense Zee is de vangst van kathaaien in de afgelopen twee decennia met negentig procent gedaald. Bij gebrek aan fondsen worden de haaien zelf hier nog niet gemerkt, maar het is de bedoeling dat in de toekomst wel te gaan doen.
Het is daarom zeer bijzonder dat er toch nog plekken zijn waar zoveel eieren worden afgezet. Dergelijke paaigebieden zijn niet altijd gemakkelijk vast te stellen, ze kunnen net zo goed buiten het bereik van duikers liggen. Kathaaien zetten hun eieren af tussen rotsen en op riffen, waardoor vissers ze niet vaak in de netten krijgen. Bescherming van dergelijke gebieden is echter wel dringend nodig, want ze vormen de basis voor het voortbestaan van de soort. Haaien zijn broodnodig voor onze oceanen. Wanneer ze uitsterven heeft dat grote gevolgen voor het ecosysteem – dat wordt verstoord als er een gebrek ontstaat aan grotere rovers die de visstand gezond houden. Het aantal prooidieren neemt toe, en ook dat heeft weer zijn invloed op lagere dieren als inktvissen, schelpdieren en weekdieren.
Sprookjesachtig
Wie in de Golf van Napels te water gaat, komt terecht in een blauw beschenen sprookjeslandschap onder de zeespiegel. De donkerrode en paarse gorgonen zijn behangen met kathaai-eieren, waarin soms al een enthousiast bewegend miniatuur haaitje is te zien. Al zwemmend in het ei pompt het zuurstof door zijn minieme kieuwen. Een net afgezet ei is nog glad en licht van kleur, een ei dat er al langer hangt is soms nauwelijks meer terug te vinden omdat het begroeid wordt door allerlei organismen. De plek is enkele jaren geleden ontdekt. Eleonora is in 2012 begonnen met het verzamelen van waarnemingen van duikers, die op de meeste duikplaatsen niet meer dan een handvol eikapsels zagen. Op dit rif bij Napels zijn het er honderden. Sinds de vondst wordt deze plek, die tussen 33 en 38 meter diepte in een beschermd gebied ligt, gemonitord.
Eleonora geeft de eieren die ze bewaakt een label met een naam. Daardoor voelen mensen zich sterker betrokken bij het project. De jaarlijkse “Bioblitz”, zoals de operatie heet, trekt vele duikers die enthousiast haaieneieren merken, monitoren en vislijnen verwijderen zodat de net geboren kathaaitjes niet direct in een vislijn terechtkomen. Een staaltje van pure burgerwetenschap, waar “gewone” mensen zich belangeloos inzetten voor de natuur en wetenschappers helpen.
Kwetsbaar
Overbevissing en het verlies van leefgebieden zijn de grote factoren in de achteruitgang van de Europese haaien en roggen. Van de zestien Nederlandse soorten Nederlandse haaien en roggen is slechts 25% van de populaties aangemerkt als “Minste Zorg”, oftewel min of meer onaangetast. De status van de kathaai op de Europese rode lijst van de International Union for the Conservation of Nature is “Bijna Bedreigd”. Hoewel het mogelijk is dat die status snel naar “Kwetsbaar” verandert, omdat de laatste evaluatie van soorten op de rode lijst in 2009 plaatsvond.
Wat zou het geweldig zijn als er ook in Nederland weer meer kathaaien zouden paaien! Het zou goed kunnen dat de soort zich enigszins zal herstellen door voorlichting aan beroeps- en recreatieve visserij zodat de dieren altijd vrijwillig worden teruggezet na de vangst. Ook een sterker bewustzijn voor haaien en roggen bij het grote publiek draagt bij aan bescherming; we zijn immers zuiniger op dat wat we kennen. In Nederland is de Grote Eikapseljacht (www.eikapsel.org) van de Dutch Shark Society een van de projecten die zich richt op haaien- en roggentelling. Gevonden lege eikapsels worden geregistreerd in een Europese database. Alle gegevens zijn voor iedereen inzichtelijk op de website. De Dutch Shark Society wil een actieve rol spelen tussen wetenschap en publiek door het ondersteunen en zichtbaar maken van onderzoek, en het ontwikkelen van media-initiatieven door fotografie en film.