Er zijn veel redenen om te duiken. Stilte en rust is een van de meest genoemde. Als dat iets is wat jou ook drijft, dan is het misschien goed om de marien bioloog en duiker Kees te Velde te mijden. Want Kees onderzoekt geluid onder water. Sterker nog, hij verzamelt het. En hij kan er reuze boeiend over vertellen, zoals recent bij een IVN-bijeenkomst. De voordehandliggende vraag is dan natuurlijk: Waarom? Waarom zou iemand zijn uiterste best doen om met verschillende soorten microfoons 24 uur per dag geluiden onder water op te (laten) nemen en dan per geluid vaststellen waar het vandaan komt?
Verstoring
Van de achterliggende reden word je niet vrolijk. Een derde van onze zoetwatervissoorten wordt met uitsterven bedreigt. Deels door oorzaken als barrières die het onmogelijk maken voor soorten om bij hun paaigrond te komen. Denk aan de paling, die richting Sargassozee trekt, of de zalm die juist vanuit zee de rivieren optrekt.
Geluid speelt ook een belangrijke rol bij de verstoring van het onderwater milieu. We weten al lang dat sommige walvissoorten elkaar over honderden kilometers kunnen horen en dat de moderne scheepvaart dit geluid overstemt, waardoor partners elkaar moeilijk vinden.
Ook in zoetwater blijkt het geluid van belang. Vissen horen een ‘geluidslandschap’ dat bestaat uit veel elementen. Zoals het geluid van stromend water, dat in grote rivieren duidelijk anders is dan in kleine beekjes. Het zijn deze geluidsverschillen die het voor vissen mogelijk maken hun weg naar de paaigronden of naar zee te vinden. Dit soort geluidseffecten wordt ook in het laboratorium bestudeerd. In Leiden hebben ze een aquarium van zeven meter dat onder een hoek gezet kan worden om stroming na te bootsen en te kijken hoe vis (in dit geval stekelbaarsjes) daarop reageert.
Een ander element van het ‘geluidslandschap’ zijn de geluiden van insecten die ze maken met delen van hun uitwendig skelet, zoals hun schild, poten en vleugels. Op land zijn de cicaden uit Zuid-Europa en onze krekels bekende luidruchtige voorbeelden.
Orkest
In het zoetwater zijn het soorten zoals bootsmannetjes, ruggenzwemmers, libellelarven en kokerjuffers. Zeker aan het eind van de dag vormen die een enorm orkest in en op het water. Zelfs het geluid van planten kan worden opgenomen. Daar gaat het vooral om zuurstof die in bellen ontsnapt bij de fotosynthese. Het geluid beïnvloedt niet alleen het navigeren onder water, maar ook gedragscomponenten als het vinden van een prooi, van plaatsen om eieren te leggen en het opsporen van een partner.
Extreem geluid kan tot directe schade leiden. Voorbeelden zijn explosies en het heien voor de plaatsing van windmolens op zee. De geluidsgolven kunnen dan zo extreem zijn dat zwemblazen van vissen knappen. Meestal is het veel minder extreem, maar continue scheepvaart kan leiden tot gedragsverandering en stress waarbij normale patronen als eten en voorplanten worden verstoord.
Een logische vraag is wat we kunnen met dit soort onderzoeken. Het onderzoek staat nog in de kinderschoenen in Europa, dus we staan aan het begin, maar in Amerika is men al een heel eind. Als je geluiden makkelijk kan opnemen en analyseren kan je dus voor een deel achterhalen wat er leeft in een plas of rivier. Het is dan een monitoringinstrument dat een grote aanvulling kan zijn op het werk van duikend Nederland. Nu zijn projecten als MOO van stichting Anemoon nog volledig afhankelijk van de waarnemingen die wij als duiker aan ze doorgeven. In combinatie met de resultaten van het werk van Kees kunnen we de kwaliteit en ontwikkeling van ons onderwaterleven in de toekomst veel beter in de gaten houden.
Effect van onderzoek
Onderzoek heeft alleen effect als men er op grotere schaal mee aan de slag gaat. De resultaten van dit type onderzoek hebben al geleid tot het EU-project SATURN, dat onderzoekt hoe we schepen geluidsarm kunnen maken. www.saturnh2020.eu.
En het speelt een rol bij onze waterhuishouding. Damwanden zijn soms noodzakelijk, maar natuurlijk oevers zijn niet alleen belangrijk om ruimte te bieden aan veel meer soorten, maar ze verspreiden ook geluid in plaats van het keihard terug te kaatsen. Langs de Kromme Rijn zijn al lange stukken waar dit heeft geleid tot een nieuwe natuurlijke inrichting van de rivier.
Het is niet onwaarschijnlijk dat je nog nooit stil hebt gestaan bij geluid. Al herkent iedere duiker de onrust als er een speedboot of waterscooter boven ons rondscheurt. Als je zonder cap duikt is er wel degelijk geluid te horen. Soms geluid wat door de mens wordt geproduceerd of door het schuren van een waterstroom langs de bodem. Maar het kan ook afkomstig zijn van levende organismen. Recent hoorde een visser in de Friese Lippe Gabriëlsplas een mysterieus geluid. Onderzoek toonde aan dat het kwam van een kwabaal, een soort waarvan men aannam dat hij was uitgestorven in ons land. Op internet kan je deze geluidsopnames terugvinden.
Een aantal vissoorten kan geluid produceren met de zwemblaas. Baars, snoekbaars en meerval zijn bekende voorbeelden. Maar ook kreeften maken geluid. Extreme herriemakers zijn de pistoolgarnalen die overal ter wereld in koraalriffen en zeegrasvelden voorkomen. Hoewel de dieren maar een lengte van vijf centimeter kunnen bereiken, kunnen ze hun scharen zo hard dichtklappen dat er met 218 decibel een onderdruk onderstaat waarmee ze vissen kunnen doden.
Mocht je in de toekomst tegen duikers oplopen die experimenteren met opname apparatuur onder water, dan weet je dat de kans groot is dat dit het gevolg is van Leids onderzoek.