Plop, plop, plop… Eén voor één schieten de hefballonnen naar boven. Een fantastisch gezicht vanaf de MV Halton van schipper Bob Anderson. Als het spektakel voorbij is liggen er over een lengte van een halve kilometer zo’n twintig ballonnen kaarsrecht in het gelid. Daaronder, vlak onder het wateroppervlak, evenzoveel kreeftenkooien die een tijdje terug door een Schotse visser werden verloren. Met deze actie is de zeebodem van Scapa Flow, de beschutte baai van de Orkney Eilanden, in één klap een stuk schoner. Nu de buit nog binnenhalen.
Kreeftenkooien zijn iets nieuws voor de Nederlandse duikers van stichting Ghost Fishing. Op de wrakken in de Noordzee komen we ze niet tegen. Daar zijn het vooral verloren warrelnetten, boomkornetten en verspeelde vislijnen die blijven doorvissen. Maar op de Orkney Eilanden verdienen de vissers de kost met de kreeftenvangst. En met de visserij op wulken, of buckies, zoals de Schotten deze schelpdieren noemen: naar de Latijnse naam Buccinum undatum.
Befaamde wrakken
Een ploeg van zes Nederlandse vrijwilligers van Ghost Fishing is in het najaar van 2015 uitgenodigd om een krappe week lang schoonmaakduiken te maken in Scapa Flow. Een buitenkansje: wat het leuk maakt, is dat we tijdens de projectweek mogen samenwerken met een groep Britse duikers onder leiding van Richard Walker. Bovendien: wie wil er nou niet een paar prachtige duiken maken op de befaamde wrakken van de Duitse keizerlijke vloot uit de Eerste Wereldoorlog? Het schip van Bob Anderson fungeert als liveaboard en we krijgen ondersteuning van een hele bekende Britse marien biologe, Joanne Porter van de Heriot-Watt University, die ook meeduikt.
Bijzonder is dat dit het eerste gezamenlijke project is van een aantal lidorganisaties van het Global Ghost Gear Initiative, dat in september 2015 officieel werd opgericht en waarbij zich allerlei organisaties hebben aangesloten: van overheden tot onderzoeksinstituten en van visserijorganisates tot milieugroeperingen. Het project op de Orkney Eilanden wordt behalve door de stichting Ghost Fishing gedragen door Healthy Seas en World Animal Protection. Van die laatste organisatie heeft campaigner Christina Dixon aangemonsterd aan boord van de MV Halton.
Lege postzakken
Waar is dan dat vistuig? De eerste duik die we maken op de Dresden, een van de vier overgebleven kruisers op de bodem van Scapa Flow, brengt de Nederlandse ploeg danig in verwarring. We vinden geen verspeelde netten, geen verloren kooien, een enkele vislijn misschien. Hoe we ook kijken, we vinden niks om de postzakken mee te vullen. Ja, hooguit gezonken shotlines met kapotte boeien. Omdat er niks anders te vinden is, beginnen we dit afval van de duikbranche maar op te ruimen. Schipper Bob Anderson, zelf ook een fervent wrakduiker, ergert zich enorm aan al die troep. Maar vistuig is het natuurlijk niet. Later op die eerste duikdag, als we een kijkje nemen op de Cöln, herhaalt het ritueel zich. Het is alsof we een gewoon plezierduikje maken. Het zal toch niet? We willen aan het eind van de week een kade vol met troep.
De wrakken van de Duitse keizerlijke vloot worden goed beschermd in Scapa Flow. Vroeger was dat anders. Tot in de jaren zeventig zijn verschillende bergingsbedrijven bezig geweest om de wrakken te lichten. Van een vloot van bijna tachtig schepen zijn er nu ‘slechts’ een paar handenvol wrakken over: drie slagschepen, vier lichte kruisers en een aantal torpedoboten. Maar daar zijn ze op de Orkney Eilanden tegenwoordig heel zuinig op. Er mag niet worden gevist en er mag niet worden gesloopt. Ook niet door duikers. Dat maakt het bijzonder dat MV Halton in samenwerking met Stichting Ghost Fishing wél toestemming heeft gekregen om spullen mee naar boven te nemen. En tegelijkertijd ook verklaarbaar waarom de wrakken in de Schotse baai zoveel ‘schoner’ zijn dan die op de Noordzee: de vissers moeten op afstand blijven.
Bellenspoor
Gelukkig weet onze schipper hoe hij Ghost Fishing-vrijwilligers tevreden moet houden. Bij een duik op één van de riffen zag hij laatst een lange lijn met daaraan om de twintig, dertig meter een kreeftenkooi. Een lijn zonder oppervlakteboeien, dus dat was duidelijk: hier was een visser in één klap zijn spullen kwijtgeraakt. De MV Halton stoomt de tweede projectdag dus op naar de Bay of Myre, waar we al snel twee duikers met scooters het water in sturen. Zij moeten de verloren kreeftenlijn zoeken en het begin en eindpunt markeren met een paar duikboeien. Het duurt maar even voordat we de eerste boei boven zien komen, vlak bij de plek waar de mannen overboord sprongen. Gevonden! Nu is het wachten tot ze ook het andere eind van de lijn hebben gemarkeerd. We zien het bellenspoor mooi westwaarts gaan, parallel aan de kust, tot we heel in de verte opnieuw een boei omhoog zien komen.
Een uur later zit het hele team in de warme kombuis. Tijd om een bergingsplan te maken. We besluiten om met vier teams de boel op te ruimen. Ongeveer in het midden snijden we de lijn met kreeftenkooien door, zodat er twee aparte lijnen ontstaan. Per lijn maken twee teams op elke kooi een hefballon vast, met een beetje lucht er in: ze werken van het begin van de lijn naar het midden, zodat ze elkaar halverwege tegenkomen. Dat is het moment om terug te keren naar het begin van de lijn en vanaf daar de hefballonnen één voor één vol te blazen.
In het slib
Het klinkt goed, maar het blijft spannend: wat als er iets mis gaat en een aantal kooien op de bodem blijft staan. Krijgen we de boel dan aan boord? Is het niet beter om alle kooien afzonderlijk los te snijden en omhoog te sturen? Uiteindelijk zetten we de twijfels opzij en laten we ons allemaal op de juiste plek overboord zetten. Het is inderdaad nog een behoorlijke klus om de in het slib vastgezogen kooien los te wrikken. Maar uiteindelijk staan ze allemaal los op de zeebodem en zijn ze allemaal voorzien van een hefballon. Tijd om de boel naar boven te blazen!
Aan het dek van de MV Halton zien schipper Bob en campaigner Christina hoe één voor één alle ballonnen naar boven komen. Het is alsof iemand een ballenlijn in het zwembad heeft neergelegd. Een bijzonder gezicht, vinden ze. Maar veel tijd om van het uitzicht te genieten is er niet: de buit moet nog aan dek worden gebracht. De stapel in het gangboord groeit gestaag en Christina inspecteert elke kooi om de nog levende zeedieren te bevrijden. Joanne Porter stelt intussen een lijst samen van alle soorten die ze op het vistuig aantreft.
Vuilnis
In een verloren uurtje besluiten we spontaan om een strand schoon te maken. Doel is een van de weinige stranden tussen de rotskusten van Mainland aan de kant van de Atlantische Oceaan. We moeten door weilanden en over hekken om er te komen. Het is een strand zonder badgasten. Maar het is verbijsterend om te zien hoeveel hier is aangespoeld. Plastic petflessen, lege shampooflessen, oude viskisten, lange stukken touw, vele vierkante meters netten en alle troep die je je maar kunt voorstellen. We vinden zelfs een zwemvlies. Het strand zou prachtige natuurlijke bruintinten moeten hebben, maar in plaats daarvan zien we blauw en groen en geel en roze: vuilnis, vuilnis en nog eens vuilnis. We krijgen de buit slechts met grote moeite door de weilanden naar de weg.
Naarmate de week vordert, lopen de schoonmaakduiken steeds beter, de ploeg heeft het juiste ritme te pakken. We vinden een lange lijn met buckiepots bij het eiland Cava en we komen er achter dat iemand het wrak van de Roedean klaarblijkelijk heeft gebruikt om zijn afval te dumpen. Er liggen een stuk of twintig losse kreeftenkooien op het wrak maar ook andere dingen: een grote oven bijvoorbeeld die iemand overboord moet hebben gegooid.
Groeiende berg
De BBC komt langs om een reportage te maken. En de bewoners van Stromness, onze thuishaven voor deze week, raken steeds nieuwsgieriger naar onze vorderingen. Veel mensen komen kijken naar de groeiende berg netten, kooien, lijnen en buckiepots op de kade. We krijgen tips van schippers, vissers en duikers: ga ook eens op die locatie kijken. En als Joanne Porter, Christina Dixon en Pascal van Erp, de oprichter van Ghost Fishing, ’s avonds een lezing houden aan de universiteit, zit de zaal vol mensen. De belangstelling om aan te sluiten, om ook een steentje bij te dragen, is groot. Voor ons een enorme opsteker: we weten zeker dat het project een vervolg krijgt.
_________________________________________________
De Orkney expeditie in het kort
Aan boord: het Nederlandse team met Pascal van Erp, Peter Verhoog, Pim Jonker, Ron Baars, Bas Poelmann en Annet van Aarsen. Britse duikers Richard Walker, Christine Grosart, Karolina Jacobsson, Darren Morley, John Thixton, Paul Duckworth en biologe Joanne Porter. Schipper Bob Anderson en campaigner Christina Dixon.
Er is gedoken op de Markgraf, Dresen, Cöln (Duitse vloot), Roedean (Royal Navy, gezonken in 1915), F2 (gezonken in 1946) met bergingsduwbak YC21, in de Bay of Myre en East Cava.
De buit: twee kilometer lijnen, opgehaald door de lokale kunstenaar Mark Cook die er deurmatten van maakt. 60 kreeftenkooien en 25 buckiepots (voor de wulkenvisserij), grotendeels opgehaald door de lokale vissers voor hergebruik. Vijfhonderd kilo visnet, wordt gerecycled via Healthy Seas.
Meer info: www.ghostfishing.org, www.ghostgear.org, www.healthyseas.org, www.worldanimalprotection.org. www.mvhalton.co.uk www.scapaflowwrecks.com