Leestijd: 5 minuten

Een man raakt te water bij een temperatuur van vijf graden Celsius. Hij draag gewone kleren en een reddingsvest. Zijn lichaam reageert in de eerste minuut door snel te hyperventileren en als hij zijn ademhaling onder controle heeft begint hij te zwemmen. Hoe lang houdt het lichaam dit vol? Hoe snel daalt onze belangrijke kerntemperatuur? Een verwarmend lesje in onderkoeling.

In mijn beginnende duikdagen wilde ik graag onder het ijs duiken. Qua procedures ging het volgens het boekje: groot genoeg wak, veiligheidsduiker gereed en een seinlijn met buddy. Een prachtige ervaring met de schaatsers aan de andere kant van het ijs. Qua materiaal was ik hopeloos onvoorbereid: in een tweedelig 7mm natpak heb ik de kou getrotseerd. Daar heb ik destijds alleen maar een sterk verhaal aan overgehouden. Pas nu realiseer ik welke risico’s ik genomen heb.

 

Het lichaam streeft naar stabiliteit en evenwicht (homeostase). Een van de factoren die stabiel moet blijven is de lichaamstemperatuur van 37°C. Het gaat hierbij om de kerntemperatuur: dat is de temperatuur van de organen en de hersenen. De temperatuur van met name de vingers en tenen kan aanzienlijk lager zijn, maar is minder van invloed op het functioneren van het lichaam. Een kleine afwijking in de kerntemperatuur (zowel hoger als lager) kan wel grote gevolgen hebben. Als het lichaam wordt blootgesteld aan een koude omgeving, dan zal het proberen de kerntemperatuur te behouden. Aan de hand van het verhaal van een drenkeling wil ik uitleggen wat kou doet met het lichaam. Deze man slaat overboord op de Noordzee in januari. Het water is tussen de 4 en 6°C. Hij draagt normale kleren en een reddingsvest.

 

Cold shock

Bij de eerste plons schrikt het lijf aan alle kanten. Reflexmatig neemt het lijf een diepe ademteug en de zeeman krijgt een flinke slok water binnen. Daarna gaat hij automatisch hyperventileren, waarbij hij ongeveer 6 tot 10 keer sneller en dieper ademhaalt. Het hart gaat sneller kloppen (neemt met ten minste 20 slagen per minuut toe) en daarmee stijgt de bloeddruk. Al het bloed uit de huid en spieren van de armen en benen wordt teruggetrokken om te voorkomen dat het warme bloed door het omringende zeewater wordt afgekoeld. Effectief zwemmen is bijna onmogelijk. Het is voor onze drenkeling van levensbelang om deze eerste schrikreactie zo snel mogelijk onder controle te krijgen, om zijn overlevingskansen zo groot mogelijk te maken. Deze reacties van het lichaam worden samengevat onder de term “cold shock”. De effecten worden fors versterkt als de drenkeling probeert te zwemmen. Dan vloeit het bloed dat in eerste instantie werd teruggetrokken om afkoeling te voorkomen, toch naar de spieren. Snelle en diepe afkoeling is het gevolg (zie ook Youtube: zoekterm “cold water boot camp”).

 

Na ongeveer een minuut heeft onze drenkeling zijn ademhaling onder controle. Dan heeft hij in water van 4°C ongeveer 10 minuten effectieve zwemtijd. Die tijd heeft hij gebruikt om terug te zwemmen richting zijn schip, maar hij komt helaas te kort. Gelukkig draagt hij een reddingsvest. Zonder zwemvest zou hij nu al niet meer boven water kunnen blijven, want hij heeft geen kracht meer in zijn benen. Hij dobbert rond in de Noordzee. Na 10 minuten is zijn kerntemperatuur gedaald tot 35°C. We spreken van milde onderkoeling.

 

  • Ook in een droogpak kun je niet onbeperkt overleven in koud water.

 

Beoordelingsvermogen neemt af

Het onwillekeurig samentrekken van de spieren (rillen) is een manier van het lichaam om warmte op te wekken. In eerste instantie kan rillen onderdrukt worden, maar bij milde onderkoeling niet meer. De huid is wit en koud en de lippen kleuren blauw. De vingers, tenen en de huid rond de lippen tintelen omdat de zenuwen bij deze temperaturen niet meer goed werken. Fijne motoriek – nodig bij het aantrekken van een reddingsvest of het afvuren van een vuurpijl – is niet meer mogelijk. Het gevaarlijkste van milde onderkoeling is het veranderen van het bewustzijn. Het beoordelingsvermogen neemt af (dat noemen we “lethargie”). De drenkeling is minder goed in staat om een plan te maken om zijn overlevingskansen te vergroten.

 

Na 30 minuten ligt onze drenkeling nog steeds in de Noordzee. Hij heeft zich zo klein mogelijk gemaakt (foetushouding) om lichaamswarmte te behouden. Met zijn zwemvest blijft hij drijven. Hij kan zijn handen niet meer bewegen en zwemmen lukte de afgelopen 10 minuten al eigenlijk niet meer. Naar schatting is zijn kerntemperatuur ongeveer 33°C. Het bewustzijn daalt verder, waarbij hij steeds slaperiger wordt. Het rillen is inmiddels gestopt, de spieren werken niet meer goed. In deze fase daalt de hartslag tot onder het rustniveau en is er grote kans op hartritmestoornissen.

 

Foetushouding vertraagt afkoeling.

 

Na 45 minuten wordt de drenkeling gevonden door een passerend schip. Hij is bijna bewusteloos en ademt nog maar enkele keren per minuut. De hulpverleners hijsen het slachtoffer horizontaal uit het water en trekken aan boord zo snel mogelijk zijn natte kleren uit. Hij wordt ingepakt met droge warme dekens (zonder te wrijven!). De verdere hulp komt snel ter plaatse en meet een kerntemperatuur van 30°C. Gelukkig net op tijd, want naar schatting heeft een drenkeling in gewone kleren ongeveer één uur kansen om te overleven in water van 4°C. Hij is nog niet buiten gevaar. Bij het opwarmen van een onderkoeld slachtoffer kan een zogenaamde “afterdrop” plaatsvinden. Dit komt omdat bij opwarming de bloedvaten weer open gaan staan en alle opgenomen kou in de ledematen wordt afgegeven aan het bloed. De kerntemperatuur kan nog verder dalen, ook al is het slachtoffer op het droge. Daarom moet in geval van matige tot ernstige onderkoeling altijd medische hulp worden ingeschakeld!

 

Overleven

Tenzij het water 37°C is, hebben duikers bescherming nodig tegen afkoeling. Een ijskoude plas in Nederland heeft meer invloed op de lichaamstemperatuur dan de zee in de Cariben. Maar ook bij een duik van een uur in water van 32°C is bescherming tegen afkoelen belangrijk, al is het maar een eenvoudig shirtje om de stroming langs het lijf te verminderen. Gelukkig duiken wij in Nederlandse wateren vaak met goede bescherming. Een natpak verlengt een serieuze overlevingskans in water van 4°C tot 3 uur. Deze tijd neemt snel af indien je zwaar werk verricht (tegen de stroming inzwemmen bijvoorbeeld) of onvoldoende drijfvermogen hebt. Bij een droogpak hangt het vooral van de onderlaag af en hoe bezweet iemand is. Ook in een droogpak kun je niet onbeperkt overleven in koud water. Dus als je gaat duiken op de Noordzee of elders tijdens een live aboard, bedenk dan hoe je zichtbaar bent aan de oppervlakte. Heb je een fluitje, flitslamp, noodboei of vuurpijlen bij je en weet je hoe ze werken? Bij slecht weer kan een vuurpijl het verschil maken tussen gevonden worden of niet. En let op elkaar en krijg snel inzichtelijk of iedereen weer veilig aan boord is.

 

Kou is een factor die we meewegen in onze duikplanning. Niet alleen vanwege het risico op onderkoeling, maar kou verhoogt ook de kans op decompressieziekte. Met een natpak onder het ijs duiken geeft een aanzienlijk risico. Een droogpak op zich is ook niet zaligmakend, want het onderpak bepaalt de isolerende waarde. Een nieuw, goed sluitend, natpak geeft meer isolatie dan een pak vol gaten. Ook de weersomstandigheden aan de oppervlakte (vorst, harde wind, regen) spelen mee. Als je op de parkeerplaats in je zwembroek staat ben je al afgekoeld voordat je het water in gaat. Dus als je deze winter door blijft duiken, ga dan na of het materiaal daarvoor geschikt is. Niet alleen de ademautomaat, maar ook het duikpak. En als dat niet zo is, handel ernaar: misschien korter duiken of toch maar de duik overslaan. Uiteindelijk gaat het niet om zo lang mogelijk duiken, maar om weer veilig bovenkomen.

 

Redding

Door de zwaartekracht zit er onder normale omstandigheden relatief veel bloed en weefselvocht in de benen. Als iemand een tijd in het water heeft gelegen (een drenkeling, maar ook duikers) dan wordt door de opwaartse druk het vocht uit armen en benen weer terug in de bloedvaten geperst. Bij onderkoelde slachtoffers is dit effect nog sterker, omdat door de kou ook het bloed uit de huid terug wordt getrokken. Wanneer iemand dan uit het water wordt gehesen, zakt veel bloed weer terug de benen in. Dan daalt de bloeddruk en kan het voorkomen dat iemand licht in het hoofd wordt of zelfs flauwvalt. Daarom is het belangrijk om het slachtoffer indien mogelijk horizontaal uit het water te halen, zodat de bloeddruk niet wegvalt.